Tìm hiểu cách chơi chứng khoán phái sinh cho người mới bắt đầu

Chứng khoán phái sinh là gì?

Cách hiểu đúng về chứng khoán phái sinh

Chứng khoán phái sinh là một công cụ tài chính có giá trị phụ thuộc vào giá trị của sản cơ sở* nhằm phân tán rủi ro, bảo vệ lợi nhuận hoặc tạo ra lợi nhuận cho các bên tham gia.

(*Tài sản cơ sở có thể là hàng hóa như thực phẩm/nông sản, năng lượng…hoặc cổ phiếu, trái phiếu, lãi suất,…)

Trong thực tế, chứng khoán phái sinh là một hợp đồng được ký kết giữa hai bên dựa trên giá trị tài sản cơ sở và các điều kiện xác định (ngày tháng, nghĩa vụ hợp đồng…). Theo đó, tài sản cơ sở sẽ được định ra mức giá cụ thể mà nó có thể đạt được tại một thời điểm xác định trong tương lai. Khi đến kỳ hạn quy định, giá trị tài sản thay đổi và các bên sẽ thực hiện thanh toán hoặc làm theo quyền ghi rõ trong hợp đồng.

Chứng khoán phái sinh thường được sử dụng để:

• Quản lý rủi ro (nghĩa là “phòng hộ”) bằng cách cung cấp/bồi thường/bù đắp trong trường hợp của một sự kiện không mong muốn, một loại bảo hiểm cho bên tham gia.

Ví dụ như: một nông dân trồng cà phê và một chủ nhà máy xay có thể thực hiện chứng khoán phái sinh để trao đổi số tiền X triệu cho một tấn lúa mì sẽ được thu hoạch trong tương lai.

Khi thực hiện chứng khoán phái sinh đối với tài sản cơ sở là tấn cà phê thì người nông dân đã được đảm bảo về đầu mối tiêu thụ cũng như giá cả ổn định trong tương lai. Còn đối với chủ nhà máy, người này được nguồn cung cà phê (cụ thể là 1 tấn) trong tương lai mà không sợ sẽ thiếu hụt hay giá tăng.

• Đầu cơ (tức là làm một “đặt cược” tài chính) và thu lợi nhuận nếu giá trị tài sản cơ sở.

Thỏa thuận

Cũng từ ví dụ trên nhưng nhìn theo góc độ khác thì cả người nông dân và chủ nhà máy xay đều có thể đầu cơ dựa vào phái sinh như sau:

• Nếu trong tương lai giá cà phê tăng cao hơn giá đã thỏa thuận trước đó trong hợp đồng, thì chủ nhà máy xay sẽ là người được lợi khi mua rẻ hơn nhưng bán giá cao hơn.
• Ngược lại, người nông dân sẽ được lợi khi giá cà phê trong tương lai hạ thấp hơn giá quy định trong hợp đồng. Họ sẽ được chủ nhà máy xay trả cao hơn trong khi giá thị trường thấp hơn.

Cũng có thể nói việc đầu cơ này sẽ mang lại rủi ro cho cả hai bên nhưng cũng mang lại lợi ích lớn nếu như đầu cơ thành công.

Chứng khoán phái sinh bao gồm những gì?

Có rất nhiều loại hợp đồng phái sinh được sử dụng trên thế giới, trong đó phổ biến tại thị trường Việt Nam gồm các loại sau:

• Hợp đồng kỳ hạn: là một thỏa thuận riêng giữa các bên về giá trị của một tài sản cơ sở, trong đó giá được quy định trong hợp đồng sẽ được thanh toán vào một thời điểm cụ thể trong tương lai.
• Hợp đồng tương lai: Có ý nghĩa gần giống với hợp đồng kỳ hạn nhưng phải được giao dịch, chuẩn hóa và thực hiện trên sàn trung gian. Loại này được rất nhiều người lựa chọn khi chơi chứng khoán phái sinh nên PAPATRADER sẽ nói rõ hơn vào phần II.
• Hợp đồng quyền chọn: Là hợp đồng mà bên sở hữu có quyền chọn mua/bán hoặc là không giao dịch tài sản cơ sở theo giá đã định khi tới kỳ hạn thực hiện hợp đồng.
• Hợp đồng hoán đổi: là các hợp đồng trao đổi tiền mặt (lưu chuyển tiền) vào hoặc trước một ngày xác định trong tương lai, dựa trên giá trị cơ sở của tỷ giá hối đoái, lợi tức trái phiếu/lãi suất, giao dịch hàng hóa, cổ phiếu hoặc các tài sản khác.

Theo cách mà các hợp đồng phái sinh giao dịch trên thị trường, chúng ta có thể chia chúng theo 2 nhóm sau:

Phái sinh giao dịch ngoài sàn (OTC) là các hợp đồng phái sinh được trao đổi trực tiếp (hoặc thỏa thuận riêng) giữa các bên mà không thông qua một trung gian (như sàn) nào khác. Các loại phái sinh như hoán đổi tài chính, thỏa thuận tỷ giá kỳ hạn, quyền chọn đặc biệt… gần như luôn được giao dịch theo cách này. OTC là một thị trường lớn và sôi nổi nhất  nhưng phần lớn các giao dịch phái sinh ở đây không được kiểm soát và khá phức tạp.

Phái sinh trao đổi qua sàn giao dịch (ETD) là những công cụ được giao dịch thông qua các sàn giao dịch chứng khoán chuyên biệt hoặc các sàn khác. ETD là môi trường trung gian cho các cá nhân trao đổi hợp đồng chuẩn hóa đã được sàn giao dịch quy định và đảm bảo hơn sàn OTC.

Hợp đồng tương lai là gì?

Đặc điểm của hợp đồng tương lai

Hợp đồng tương lai (futures contract) được lập ra giữa các bên theo một chuẩn hóa (quy chuẩn) nhất định để trao đổi tài sản cơ sở. Bằng việc dự đoán giá trị của khối tài sản này tại một thời điểm xác định trong tương lai, các bên sẽ đưa ra mức giá cụ thể và thỏa thuận thông qua sàn giao dịch thương mại.

Một ví dụ về hợp đồng tương lai xảy ra trong thực tế

Trong nhiều trường hợp, tài sản cơ sở trong hợp đồng tương lai có thể hoàn toàn không phải là hàng hóa mà có thể là các loại tiền tệ, chứng khoán hay tài sản vô hình khác.

Tính chuẩn hóa: Hợp đồng tương lai là một công cụ được niêm yết và giao dịch trên sở giao dịch chứng khoán phái sinh. Vì vậy, đặc điểm hợp đồng tương lai là các điều khoản của hợp đồng đều được chuẩn hóa. Cụ thể, sở giao dịch nơi niêm yết hợp đồng tương lai sẽ quy định cụ thể các nội dung chi tiết của một hợp đồng, như: loại và chất lượng tài sản cơ sở, quy mô của hợp đồng (số lượng tài sản cơ sở giao dịch tương ứng với một hợp đồng), cách thức giao – nhận cũng như thanh toán giữa hai bên khi hợp đồng đáo hạn…

Bù trừ và ký quỹ: Hợp đồng tương lai yêu cầu các bên tham gia thực hiện ký quỹ để đảm bảo việc thanh toán mang tính bắt buộc. Thanh toán và bù trừ theo giá thực tế hằng ngày và sẽ thông báo lỗ lãi vào tài khoản ký quỹ của nhà đầu tư theo giá thực tế và gọi ký quỹ bổ sung khi cần. Do đó làm giảm rủi ro mất khả năng thanh toán của các bên tham gia.

Dễ đóng vị thế: Nhà đầu tư tham gia hợp đồng tương lai có thể thực hiện đóng vị thế bất cứ lúc nào bằng cách tham gia vị thế ngược đối với hợp đồng tương lai tương tự. Từ đó, giúp người sử dụng hợp đồng tương lai linh hoạt trong việc sử dụng vốn.

Đòn bẩy tài chính: Khi tham gia thị trường hợp đồng tương lai nhà đầu tư có khả năng thu được những khoản lợi nhuận hết sức ấn tượng chỉ với một số tiền đầu tư ban đầu rất nhỏ (so với việc đầu tư trên thị trường tài sản cơ sở). Một nhà đầu tư muốn mua hay bán hợp đồng tương lai chỉ cần đáp ứng yêu cầu ký quỹ với tính chất là khoản cam kết tài chính đảm bảo thực hiện hợp đồng. Khi dự đoán của nhà đầu tư về biến động giá của tài sản cơ sở trở thành hiện thực, nhà đầu tư sẽ kiếm được lợi nhuận từ vị thế hợp đồng tương lai mà mình nắm giữ. Do hiệu ứng đòn bẩy của khoản tiền ký quỹ, mức sinh lời trên thị trường này thường cao hơn nhiều so với mức sinh lời trên thị trường tài sản cơ sở.

Mua – bán hợp đồng tương lai

Việc mua – bán hợp đồng đồng tương lai xảy ra tương tự như các giao dịch cổ phiếu nhưng có thêm 2 hoạt động chính là Ký quỹ và Thanh toán hàng ngày. Các hợp đồng tương lai sẽ có bảng giá riêng biệt, nhà đầu tư dựa trên kỳ vọng của mình vào xu hướng của chỉ số có thể đặt lệnh và khớp lệnh để tham gia vào Hợp đồng tương lai. Tương tự như cổ phiếu, nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số tăng sẽ mua hợp đồng tương lai chỉ số, nhà đầu tư kỳ vọng chỉ số giảm sẽ bán hợp đồng tương lai chỉ số. Một điểm khác biệt là các hợp đồng tương lai sẽ đáo hạn, do đó nhà đầu tư khi tham gia giao dịch cần lưu ý chọn hợp đồng có tháng đáo hạn phù hợp.

Ký quỹ là gì?

Hợp đồng tương lai được thực hiện thông qua sàn giao dịch thương mại nên để giảm thiểu rủi ro và đảm bảo quyền lợi đôi bên thì người tham gia bắt buộc phải đặt cọc một khoản tiền ban đầu hay tiền ký quỹ cho sàn. Tiền ký quỹ là khoản tiền bảo đảm thực hiện hợp đồng giữa sàn và các bên, thường có tỷ lệ bằng 5%-15% giá trị hợp đồng tùy vào trung tâm giao dịch quy định.

Thị trường luôn chuyển động và thay đổi theo từng giây đồng nghĩa với giá trị tài sản cơ sở sau một ngày cũng thay đổi theo. Mức chênh lệch giữa giá đã ấn định trước đó và giá trong tương lai sẽ được tính toán lại trong ngày. Trung tâm giao dịch sẽ rút tiền trong tài khoản ký quỹ của một bên và chuyển vào tài khoản bên còn lại sao cho mỗi bên sẽ nhận được khoản lãi hay lỗ thích hợp mỗi ngày. Nếu tài khoản ký quỹ xuống thấp hơn một giá trị nào đó nhân viên sàn giao dịch sẽ yêu cầu bổ sung thêm tiền vào đó. Quy trình này còn được gọi là quy trình NEO giá thị trường (giá trị biến động của tài sản cơ sở trong 24h qua). Do đó, vào ngày giao – nhận tài sản cơ sở, số tiền mua bán không còn là giá ghi trong hợp đồng mà là giá giao ngay (mọi khoản lãi và lỗ trước đó đã được thanh quyết toán thông qua quá trình NEO giá thị trường).

Rủi ro khi tham gia hợp đồng tương lai

Hợp đồng tương lai cũng tồn tại nhiều điểm rủi ro mà nhà đầu tư cần cân nhắc kỹ lưỡng trước khi tham gia:

• Rủi ro của hiệu ứng đòn bẩy:Rủi ro xảy ra khi dự báo (hay kỳ vọng) của nhà đầu tư không đúng với chiều hướng biến động giá tài sản cơ sở. Khi trường hợp này xảy ra, thua lỗ là điều không thể tránh khỏi và số tiền này nếu tính theo tỷ lệ phần trăm tiền ký quỹ sẽ cao hơn và làm người đầu tư lỗ nặng hơn.
• Ký quỹ bổ sung: Rủi ro này dẫn phát từ trường hợp nhà đầu tư không kịp thời bổ sung tài khoản ký quỹ. Như vậy thì hợp đồng tương lai sẽ bị sàn thương mại xét vào diện không an toàn và sẽ bị đóng lại. Hậu quả nặng nhất có thể xảy ra sẽ là thua lỗ và nguy cơ phá sản cao.
• Giảm gia tăng lợi nhuận khi phòng ngừa rủi ro: Khi ký kết hợp đồng tương lai, nhà đầu tư phải chấp nhận mất đi các cơ hội có thể tận dụng để sinh lời do phải bù trừ (lãi/lỗ) giữa các vị thế đối lập diễn ra hàng ngày.
• Rủi ro tính thanh khoản: Các khủng hoảng tài chính, chính trị xã hội, thảm họa thiên nhiên hay dịch bệnh ảnh hưởng rất lớn đến sự phát triển cũng như vận chuyển dòng tiền đến thị trường. Các yếu tố này thường gây nên khoản thua lỗ do việc không thể chi trả kịp thời
• Rủi ro hệ thống: Những lỗi sai sót do hệ thống máy tính hoặc hệ thống thông tin liên lạc là trường hợp hy hữu nhưng vẫn có thể xảy ra như ghi nhận sai lệnh, hệ thống bị lỗi….

Hướng dẫn cách chơi chứng khoán phái sinh cho người mới bắt đầu

Sau khi biết được toàn bộ thông tin trên, chúng tôi sẽ hướng dẫn cách chơi chứng khoán phái sinh đơn giản dễ làm qua các bước sau:

 

Các bước chơi chứng khoán phái sinh được minh họa trên biểu đồ

Bước 1: Mở tài khoản chứng khoán phái sinh tại công ty chứng khoán

Bước 2: Nộp tiền ký quỹ ban đầu cho nhân viên giao dịch

Bước 3: Thực hiện giao dịch, đặt lệnh mua/bán thông qua thành viên giao dịch. Người này sẽ tiến hành nhập lệnh và xác nhận lệnh trên hệ thống trước sự chứng kiến của người đầu tư.

Bước 4: Hệ thống giao dịch bù trừ sẽ tiến hành thanh toán bù trừ, lãi – lỗ trong ngày và gửi kết quả đó cho trung tâm bù trừ. Từ những số liệu này, trung tâm sẽ tiến hành hạch toán theo giá trị tài sản cơ sở từng ngày.

Bước 5: Từ ngày giao dịch đầu tiên đến ngày cuối cùng, chủ đầu tư sẽ nhận được các cuộc gọi ký quỹ hàng ngày (nếu có). Bạn có quyền bổ sung ký quỹ hoặc rút lãi thông qua giao dịch viên nếu đã đầu cơ thành công. Ngược lại, nếu thua lỗ, bạn cần tiếp tục bổ sung quỹ cho giao dịch viên để họ xứ lý và gửi đến trung tâm bù trừ trước khi hết hạn hợp đồng.

Cách thành công với giao dịch chứng khoán phái sinh

Đánh giá thị trường chứng khoán phái sinh

Từ những năm 2002, nhiều sàn giao dịch hàng hóa đã hình thành và hoạt động nổi trội, có thể kể đến như sàn giao dịch điều thô (2002), sàn giao dịch thủy sản (2004), sàn giao dịch cà phê (2004). Lúc ấy khái niệm về chứng khoán phái sinh tại Việt Nam vẫn còn mờ nhạt và được định nghĩa đúng.

Đến giai đoạn 2007-2009, một số sản phẩm phái sinh  đầu tiên (chủ yếu là quyền chọn cổ phiếu) đã được công ty chứng khoán ban hành và giao dịch trực tiếp với nhà đầu tư.

Sau 8 năm hoạt động và cải tiến, ngày 10/08/2017 hợp đồng tương lai chỉ số VN30 được ra mắt, đánh dấu bước ngoặt trong cách chơi chứng khoán phái sinh. Đây là hợp đồng phái sinh đầu tiên được giao dịch chính thực trên sàn chứng khoán. Từ đó thị trường chứng khoán phái sinh Việt Nam liên tục ghi nhận các kỷ lục mới với khối lượng giao dịch toàn thị trường đạt 487 hợp đồng.

Vào năm 2018, tổng khối lượng giao dịch đạt 19.697.764 hợp đồng, bình quân đạt 78.791 hợp đồng/phiên, tăng gấp 7 lần so với năm trước đó.

Hiện có trên 95%  nhà đầu tư trên thị trường phái sinh là nhà đầu tư cá nhân với lượng tài khoản giao dịch mỗi ngày đạt bình quân 153 tài khoản mới.

Tính đến ngày 31/12/2018, đã có 57.677 tài khoản giao dịch phái sinh được mở, tăng gấp 3,4 lần so với cuối năm 2017.

Nhu cầu sử dụng chứng khoán phái sinh để phòng ngừa rủi ro ngày càng rõ rệt. Sự trồi sụt của thị trường chứng khoán Việt Nam trong thời gian vừa qua đã gây ra những tổn thất không nhỏ cho các nhà đầu tư, nhu cầu sử dụng các chứng khoán phái sinh đơn giản để phòng vệ rủi ro chính vì thế lại được dấy lên mạnh mẽ.

Thành công với cách chơi chứng khoán phái sinh, có hay không?

Chứng khoán phái sinh mở ra cho ta rất nhiều cơ hội để thành công. Bởi nhiều minh chứng thành công khi chơi loại chứng khoán này có thể cho ta thấy điều đó.

Thị trường luôn chuyển dịch liên tục đồng nghĩa với giá trị của các loại tài sản cũng sẽ thay đổi theo thời gian. Không ai có thể chắc chắn giá trị tài sản mà bạn đang sở hữu sẽ không tăng hoặc giảm giá trị trong một thời điểm nào đó trong tương lai cả. Với chứng khoán phái sinh, bạn có thể phòng ngừa những rủi ro có thể gặp phải trong tương lai, hạn chế khả năng lỗ và phá sản. Từ đó điều tiết hoạt động kinh doanh và dịch chuyển theo xu hướng có lợi hơn cho mình.

Ngoài ra, khả năng sinh lợi từ các giao dịch này cũng có thể xảy ra nếu dự đoán (kỳ vọng) của chủ đầu tư đúng với chiều hướng dịch chuyển của thị trường. Các đầu tư được cho là an toàn như nhóm cổ phiếu của VN30 hay Blue Chip – dạng cổ phiếu có vốn hóa lớn, do các công ty lớn phát hành có độ rủi ro tương đối thấp dù cổ tức của nó không cao.

Một ví dụ khi đầu tư hợp đồng tương lai chỉ số VN30

Còn đối với các đầu tư mạo hiểm nhưng kỳ vọng sẽ cho ra lợi lớn, cần thận trọng và nghiên cứu kỹ thị trường trước khi lựa chọn.